Żywienie w chorobie refluksowej przełyku

Choroba refluksowa przełyku to zespół dolegliwości wywołanych zarzucaniem (refluksem) treści żołądkowej do przełyku. Wraz z połkniętym wcześniej pokarmem, do przełyku wraca także wytwarzany w żołądku kwas solny i enzymy trawienne, powodując pieczenie, czyli tzw. zgagę. Mogą temu towarzyszyć uszkodzenia błony śluzowej przełyku zwane nadżerkami

Wśród czynników predysponujących do choroby refluksowej wymienia się:

• nieprawidłową czynność dolnego zwieracza przełyku
• zaburzenia opróżniania żołądka
• otyłość
• ciążę.

Przyczyny refluksu

Mięsień położony pomiędzy przełykiem a żołądkiem (dolny zwieracz przełyku) rozkurcza się przy połykaniu, co pozwala na przejście pokarmu do żołądka. Następnie mięsień ten szybko się kurczy, zapobiegając cofaniu się pokarmu i soku żołądkowego z powrotem do przełyku. Gdy dolny zwieracz przełyku kurczy się nieprawidłowo lub jest niewydolny, kwaśne składniki soku żołądkowego mogą wracać do przełyku, co nazywamy refluksem żołądkowo-przełykowym .

Do rozwoju choroby refluksowej przełyku może dojść także w przebiegu niektórych chorób, tj.: twardziny, cukrzycy, chorób związanych z przewlekłym nadużywaniem alkoholu oraz w przypadku zaburzeń hormonalnych.
Istotną rolę odgrywają również przyjmowane przez chorego leki, zwłaszcza doustne środki antykoncepcyjne czy leki stosowane w chorobie niedokrwiennej serca, nadciśnieniu tętniczym i chorobach płuc (szczególnie z grupy blokerów kanału wapniowego, przeciwcholinergicznych, metyloksantyn, np. teofilina).
Rozwojowi refluksu sprzyja również przepuklina rozworu przełykowego (górna część żołądka jest wepchnięta do klatki piersiowej przez cieńsze miejsce w przeponie - mięśniu oddzielającym płuca i brzuch). Gdy górna część żołądka tkwi wciśnięta powyżej przepony, sok żołądkowy pozostaje tam przez dłuższy czas, co ułatwia cofanie się treści do przełyku.Należy jednak zaznaczyć, że w przypadku choroby refluksowej stosowanie terapii niefarmakologicznej może przynieść pożądane efekty wówczas, gdy objawom choroby nie towarzyszy zapalenie przełyku wywołane refluksem.
W przypadku występowania zapalenia przełyku i objawów o dużym nasileniu konieczne jest stosowanie odpowiednich leków, a dieta jest czynnikiem wspomagającym farmakoterapię.

Najważniejsze zalecenia

Zalecane w chorobie refluksowej zmiany w stylu życia dotyczą:

1. masy ciała
2. objętości posiłków i tempa ich spożycia
3. palenia papierosów
4. pozycji ciała w czasie snu i odpoczynku
5. aktywności fizycznej.

Masa ciała

Osobom otyłym lub z nadwagą zaleca się zmniejszenie masy ciała, gdyż nadmierna masa ciała wiąże się ze wzrostem ciśnienia wewnątrzbrzusznego, co nasila dolegliwości chorobowe. W licznych badaniach potwierdzono, że nadwaga/otyłość jest czynnikiem ryzyka wystąpienia choroby refluksowej przełyku i nadżerkowego zapalenia przełyku.

Objętość posiłków i tempo ich spożycia

Znaczenie ma także objętość spożywanych posiłków oraz tempo ich spożycia. Spożywanie obfitych posiłków sprzyja częstszemu występowaniu epizodów refluksu, a jeśli posiłki te charakteryzują się dużą osmolalnością, to dodatkowo dochodzi do zwiększenia siły refluksu. Zaleca się więc, by chorzy spożywali 5–6 niewielkich posiłków dziennie. Posiłki należy spożywać w spokojnej atmosferze, w wolnym tempie. Szybkie spożywanie posiłków sprzyja połykaniu większych ilości powietrza w czasie jedzenia, co może wpływać na wzrost ciśnienia wewnątrzbrzusznego i przyczyniać się do częstszego występowania refluksu.

Palenie papierosów

Palenie papierosów, poprzez upośledzenie oczyszczania przełyku i zmniejszenie napięcia w dolnym zwieraczu przełyku, przyczynia się do zwiększenia liczby epizodów refluksu. Dlatego też osobom z objawami choroby refluksowej przełyku zaleca się „rzucenie” palenia.

Pozycja ciała w czasie snu i odpoczynku

Zmniejszenie dolegliwości można również osiągnąć poprzez przyjmowanie odpowiedniej pozycji w czasie snu i odpoczynku. Zaleca się, by bezpośrednio po posiłkach nie przyjmować pozycji leżącej. Uniesienie wezgłowia łóżka o 15–20 cm sprzyja sprawniejszemu oczyszczaniu przełyku w czasie snu, co ma wpływ na zmniejszenie objawów chorobowych. Takie postępowanie przynosi pożądane efekty zwłaszcza wśród osób z przepukliną rozworu przełykowego.

Aktywność fizyczna

Objawy choroby refluksowej przełyku nasilają się po dużym wysiłku fizycznym, częstym lub długotrwałym schylaniu się albo jakimkolwiek wysiłku fizycznym wykonywanym bezpośrednio po posiłku, dlatego zaleca się unikanie aktywności związanych z dużym wysiłkiem fizycznym, a także poposiłkowej aktywności fizycznej. Dowiedziono jednak, że umiarkowana aktywność fizyczna (np. rekreacyjna jazda na rowerze, pływanie, spacery) zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby refluksowej.
Przypuszczalnie jest to związane z usprawnieniem i wzmocnieniem mięśni przepony oraz utrzymaniem właściwego bilansu energetycznego sprzyjającego prawidłowej masie ciała.

Dieta

Równie istotnym jak modyfikacja stylu życia elementem terapii niefarmakologicznej jest przestrzeganie odpowiedniej diety. Osoby z objawami refluksu powinny unikać: produktów i potraw tłustych, odsmażanych oraz ciężkostrawnych, pikantnych, cebuli i warzyw cebulowych, pomidorów oraz przetworów pomidorowych, owoców cytrusowych i soków z tych owoców, czekolady i wyrobów czekoladowych, kawy, naparu z mięty, napojów gazowanych oraz alkoholu.
Listę produktów, które wpływając na mechanizmy powstawania choroby, wywołują także jej objawy, przedstawiono w tabeli 1., w tabeli 2. zaś produkty/potrawy dozwolone i przeciwwskazane.
Niektórym osobom w łagodzeniu zgagi pomaga popijanie chudego mleka lub wody mineralnej niegazowanej – płyny te oczyszczają przełyk, spłukując kwaśną treść żołądka, która przedostała się do przełyku, oraz neutralizują tę treść (działanie alkalizujące mleka).

Tabela 1. Czynniki wywołujące objawy chorobowe
czynniki wywołujące chorobę	przykłady produktów
obniżenie ciśnienia w dolnym zwieraczu przełyku	czekolada, napar z mięty, kawa, mocna herbata, alkohol
wywoływanie przejściowych, spontanicznych relaksacji dolnego zwieracza przełyku	tłuszcze, warzywa cebulowe, szparagi, karczochy
opóźnienie opróżniania żołądkowego	czekolada, tłuszcze, produkty zawierające błonnik rozpuszczalny
zwiększenie wydzielania soku żołądkowego	kawa, alkohol
pobudzanie receptorów czuciowych w przełyku	owoce cytrusowe, soki z owoców cytrusowych, pomidory, sok pomidorowy, ostre przyprawy

Tabela 2. Produkty i potrawy dozwolone oraz niewskazane w żywieniu osoby z chorobą refluksową przełyku
nazwa produktu lub potrawy	dozwolone	niewskazane
produkty zbożowe	pieczywo jasne, pieczywo razowe, pieczywo typu graham; kasze: drobne (np. manna, krakowska), grube (np. pęczak); ryż, makarony	kasza gryczana
mleko i produkty mleczne	mleko słodkie (do 2% tłuszczu), zsiadłe, kefir, jogurty naturalne i owocowe; twaróg chudy i półtłusty, serki homogenizowane w ograniczonych ilościach, śmietana (zawierająca do 18% tłuszczu)	tłuste mleko (3,2% i więcej tłuszczu), twaróg tłusty, sery żółte, topione, pleśniowe, typu feta, serki typu fromage, śmietana (zawierająca 22% i więcej tłuszczu)
jaja	gotowane (na miękko, na twardo), jajecznica na parze	jajecznica smażona na tłuszczu/boczku
mięso, wędliny, ryby	mięsa chude: wołowina, cielęcina, kurczaki, indyki (bez skóry), chuda wieprzowina w ograniczonej ilości; ryby chude: słodkowodne (np. leszcz, okoń, sandacz), morskie (np. dorsz, morszczuk, sola), ryby tłuste słodkowodne i morskie w ograniczonych ilościach; wędliny chude wieprzowe, drobiowe, wołowe, mięsa i ryby gotowane, duszone, pieczone w folii, grilowane (w ograniczonych ilościach)	mięsa tłuste: wieprzowina, baranina, gęsi, kaczki, wędliny tłuste, podrobowe, pasztety, konserwy mięsne, mięsa i ryby smażone na tłuszczu
tłuszcze	masło w niewielkich ilościach, margaryny kubkowe w niewielkich ilościach, oleje roślinne w niewielkich ilościach	smalec, słonina, boczek
ziemniaki	gotowane, gotowane tłuczone, w postaci puree (bez dodatku masła), pyzy	frytki, ziemniaki smażone, placki ziemniaczane, czipsy
warzywa i przetwory warzywne	warzywa i przetwory warzywne niewymienione w rubryce obok	pomidory i przetwory pomidorowe (zwłaszcza sok pomidorowy), cebula i warzywa cebulowe (pory, szalotki, czosnek), szparagi, karczochy, warzywa strączkowe
owoce i  przetwory owocowe	owoce i przetwory niewymienione w rubryce obok	cytrusy: grejpfruty, pomarańcze, mandarynki, cytryny, soki z owoców cytrusowych, jabłka, banany
cukier i słodycze	cukier, miód, słodycze niewymienione w rubryce obok	czekolada i wyroby czekoladowe, chałwa
przyprawy	przyprawy niewymienione w rubryce obok	papryka ostra, chili, curry, pieprz, musztarda, chrzan
zupy	wszystkie z wyjątkiem wymienionych w rubryce obok, zupy z warzyw strączkowych i kapustnych w ograniczonych ilościach	gotowane na wywarze z kości/tłustych mięs, zabielane tłustą śmietaną, zagęszczane zasmażką
potrawy mięsne i ryby	gotowane, duszone bez uprzedniego obsmażania, pieczone w folii aluminiowej, w pergaminie lub w rękawie foliowym, pulpety, budynie mięsne, rybne	smażone, duszone z uprzednim obsmażaniem, pieczone w sposób tradycyjny
potrawy z mąki i kasz	potrawy niewymienione w rubryce obok	potrawy smażone w głębokim tłuszczu, potrawy podsmażane, potrawy polewane tłuszczem ze skwarkami
sosy	łagodne, zaprawiane jogurtem, chudym mlekiem, niewielką ilością masła lub żółtkiem, zagęszczane zawiesiną mąki w wodzie lub mleku	pikantne, przygotowywane na wywarze z kości lub tłustych mięs, zagęszczane zasmażką, z dodatkiem tłustej śmietany, majonez i sosy na bazie majonezu
desery	kompoty, kisiele, musy, sorbety, galaretki, ciasto biszkoptowe, ciasto drożdżowe	ciasta i ciastka kremowe, tortowe, torty, wyroby z ciasta francuskiego, kruchego, pączki, faworki
napoje	woda mineralna niegazowana, „słaba” herbata, herbatki ziołowe (z wyjątkiem miętowej), herbatki owocowe, alkohole w bardzo ograniczonych ilościach (w przypadku osób z zapaleniem przełyku – całkowita rezygnacja)	kawa, „mocna” herbata, napar z mięty, napoje gazowane, alkohole niskoprocentowe (a zwłaszcza piwo, białe wino), drinki alkoholowe z dodatkiem soków cytrusowych, napojów gazowanych lub soku pomidorowego

Należy podkreślić, że reakcja organizmu na określone pokarmy jest cechą indywidualną. Chorzy powinni ograniczać spożycie produktów „niewskazanych”, nie oznacza to jednak, że w ogóle nie można ich spożywać. Możliwa jest sytuacja, w której objawy choroby pojawią się po produktach, o których nie wspomniano w tekście. Dlatego każdy chory powinien obserwować reakcje swojego organizmu na różne produkty spożywcze i eliminować z diety te, które powodują dolegliwości lub je nasilają.

Przykładowy jadłospis dla osoby z chorobą refluksową przełyku

Śniadanie I

• chleb żytni, razowy posmarowany cienko margaryną
• ser biały chudy
• sałata
• herbatka owocowa bez cukru lub z bardzo niewielką ilością cukru

Śniadanie II

• pumpernikiel posmarowany cienko margaryną
• polędwica z indyka
• świeży ogórek
• plastry ananasa
• herbata słaba bez cukru lub z bardzo niewielką ilością cukru

Obiad

• krupnik z kaszą jęczmienną
• ryż brązowy, pulpety z cielęciny w sosie własnym, buraczki duszone bez dodatku tłuszczu
• herbata słaba bez cukru lub z bardzo niewielką ilością cukru

Podwieczorek

• galaretka owocowa z malinami
• woda mineralna niegazowana

Kolacja

• chleb żytni, razowy cienko posmarowany margaryną
• sałatka z brokułów z szynką (ugotowane brokuły, polędwica z indyka, pestki dyni uprażone bez dodatku tłuszczu, jogurt naturalny, przyprawy)
• herbatka ziołowa bez cukru lub z bardzo niewielką ilością cukru